معرفی کتاب اسلام در روسیه؛ سیاست‌های هویتی و امنیتی

بی‌گمان کتاب اسلام در روسیه؛ سیاست‌های هویتی و امنیتی نوشته شیرین هانتر، جفری تامس و الکساندر ملیکیشویلی که با ابتکار و توسط دکتر الهه کولایی استاد مطالعات منطقه‌ای دانشگاه تهران با همکاری دکتر سیده مطهره حسینی و اسما معینی به فارسی ترجمه و در 1391 به‌وسیله نشر نی منتشر شده است، یکی از مهم‌ترین منابع علمی و قابل استناد در زبان فارسی، نه تنها درباره اسلام در روسیه بلکه سیاست‌های داخلی و خارجی، مسایل هویتی و امنیتی فدراسیون روسیه است.

دست‌کم دو سده است که روسیه تزاری، در ادامه شوروی و متعاقب آن فدراسیون روسیه به‌منزله یکی از مهم‌ترین همسایگان ایران و یک قدرت جهانی، توجه ایرانیان اعم از حکمرانان و اندیشمندان و عموم مردم را به خود جلب کرده و ایرانیان در جهت شناخت بیشتر این همسایه مهم تلاش‌هایی را صورت داده‌اند، کوشش‌هایی که هرچند در مقایسه با اهتمام، گستردگی و تداومی که روس‌ها در موضوع شناخت ایران و ایرانیان داشته‌اند، کم‌تر بوده است، اما در این بین شماری از محققان و صاحبان اندیشه ایران از دوره قاجار تاکنون کارهای مهم و ماندگاری در این حوزه علمی و مطالعاتی به انجام رسانده‌اند، که به هیچ وجه قابل چشم‌پوشی نیستند. آثاری که در دارالترجمه ناصری زیر نظر اعتمادالسلطنه راجع به روسیه به فارسی برگردانده و منتشر شد کماکان شایان توجه هستند و البته شماری نیز همچون شرح آسیای مرکزی و انتشار سیویلیزاسیون روسی در آن، با نقشه ممالک آسیای مرکزی نوشته کاپیتان کستنکو، که توسط دکتر غلامحسین زرگری‌نژاد صحیح و حاشیه­نویسی و بازنشر شده است، از آن شمارند. در این میان از میان اساتید و پژوهشگران ایرانی در بیش از سه دهه اخیر، دکتر الهه کولایی نقش ویژه‌ای در تألیف و ترجمه آثار مرتبط با روسیه و خارج نزدیک آن در کشورمان داشته‌اند، که کتاب اسلام در روسیه؛ سیاست‌های هویتی و امنیتی، یکی از آن زمره است.

در موضوع اسلام و مسلمانان در شوروی در دهه‌های پنجاه تا هفتاد چند اثر مهم به فارسی انتشار یافته است از جمله اسلام و مسلمانان در روسیه نوشته هلن کارر دانکاس ترجمه حسن حبیبی که در 1357 توسط شرکت انتشارات قلم؛ حسینیه ارشاد منتشر شده است؛ مسلمانان شوروی: گذشته، حال و آینده نوشته الکساندر بنیگسن و مری براکس‌آپ ترجمه کاوه بیات که توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی در 1370 چاپ شده است و صوفیان و کمیسرها: تصوف در اتحاد شوروی، نوشته الکساندر بنیگسن و اندرس ویمبوش ترجمه افسانه منفرد که توسط دفتر پژوهش‌های فرهنگی در 1378 منتشر شده است. کتاب‌هایی که بی‌گمان آثار ارزشمندی هستند اما همه پیش از فروپاشی شوروی نوشته شده‌اند و تحولات بسیار مهم دوره پساشوروی در روسیه و نقش مولفه بسیار مهم اسلام در روسیه، چه کارکرد تعاملی و مسالمت‌آمیز و چه جنبه‌های واگرایانه آن، که از مهم‌ترین جلوه‌هایش بحران‌ها در قفقاز شمالی با محوریت جنگ‌های چچن بود را در برنمی‌گیرند.

کتاب اسلام در روسیه؛ سیاست‌های هویتی و امنیتی که در 31 مه 2004 توسط انتشارات راتلج به چاپ رسیده است، حاصل همکاری سه چهره شاخص در حوزه روسیه‌شناسی و به‌ویژه مسلمانان روسیه است که بخش چشمگیری از محتوای کتاب حاصل پژوهش‌های میدانی این افراد است. اگر نگاهی به اسامی فصل‌های کتاب صورت بگیرد بازتابی از پوشانندگی و تنوع و اهمیت محتوای اثر به‌دست خواهد آمد. فصل نخست «شرحی کوتاه بر اسلام در روسیه، گذشته و حال» است که شامل دو بخش 66 و 132 صفحه‌ای است. بخش اول «اسلام در روسیه، پیش‌زمینه تاریخی» و بخش دوم «اسلام در روسیه پس از شوروی؛ پرونده جمعیتی، جغرافیایی، نهادی، اجتماعی ـ اقتصادی، ایدئولوژیک و سیاسی» است. در واقع 230 صفحه نخست این کتاب را می‌توان یک کتاب مستقل دانست. فصل دوم «سیاست‌های هویت‌بخشی در فدراسیون روسیه، عامل اسلام» نام دارد که شامل سه بخش «تکامل هویت ملی روسیه پساشوروی، تاثیر عامل اسلام»، «تکامل فدرال‌گرایی روسیه: عامل اسلامی» و «مردمسالارسازی و سیاست چند حزبی در روسیه پساشوروی، تاثیر بر بسیج و مشارکت سیاسی مسلمانان» در مجموع مشتمل بر 153 صفحه است. فصل سوم کتاب که از منظر مسئله روابط خارجی نیز می‌تواند برای مخاطب ایرانی جذابیت دوچندانی داشته باشد «روسیه و اسلام؛ عامل اسلام در روابط خارجی روسیه» نام دارد که دربرگیرنده شش بخش با عنوان‌های «دگرگونی در چشم‌اندازهای سیاست خارجی روسیه در دوره پساشوروی»، «نقش اسلام در شکل دادن به روابط خارجی روسیه پساشوروی»، «سیاست روسیه در آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی»، «روابط روسیه با کشورهای جبهه شمالی»، «روابط روسیه با جهان عرب و کشورهای بالکان» و «روابط روسیه ـ غرب» است که 215 صفحه را دربرمی‌گیرد و همچون فصل اول کتاب، به خودی خود می‌تواند کتاب مجزایی پیرامون عامل اسلام در روابط خارجی روسیه باشد. نتیجه‌گیری کتاب «رویارویی روسیه با اسلام» نام دارد که جمع‌بندی محتوای کتاب را زیر عنوان‌های «تاثیر اسلام بر شکل‌گیری هویت و جهان‌بینی»، «اسلام، روسیه و جهان»، «تاثیر روسیه بر هویت و آرمان‌های مسلمانان»، «تاثیر عامل اسلامی بر تحولات داخلی روسیه» و «دشواری‌های گذار مردمسالار در کشورهای چندقومی و پساخودکامگی» ارائه کرده است.

گفتنی است که شمار عمده جریان‌ها و چهره‌هایی که چه در چارچوب هرم قدرت سیاسی روسیه و جمهوری‌ها و مناطق مسلمان‌نشین این کشور و چه نهادها، سازمان‌ها، تشکیلات و فرقه­های اسلامی رسمی و غیررسمی این کشور در این کتاب مورد بررسی و معرفی قرار گرفته‌اند همچنان در فضای روسیه فعالیت و اثرگذاری دارند و این موید بررسی‌های عمیق مولفان کتاب و نتایج قابل اتکای ارائه شده توسط آنها است. البته تداوم قدرت شخص ولادیمیر پوتین و نزدیکان او در روسیه نیز در دو دهه اخیر، بر این ثبات نسبی شرایط و تداوم سیاست‌ها و رویکردهای مورد اشاره در کتاب تاثیرگذار بوده است.

از نقاط قوت ترجمه فارسی کتاب اشراف بالای دکتر کولایی و همکاران ایشان بر محتوای کتاب و ترجمه دقیق و روان و ضبط صحیح و تقریبا بی‌نقص اعلام و اسامی است. متن کتاب از نظر ادبی نیز ویراسته و پیراسته است. امر مهمی که از سویی حاصل تلاش‌های سترگ دکتر کولایی و همکاران ایشان در فرآیند ترجمه کتاب و از طرف دیگر نتیجه اهتمام یکی از معتبرترین ناشران کشور است. بی‌گمان این کتاب از آثار ماندگار در حوزه روسیه‌شناسی و به ویژه موضوع اسلام در روسیه به زبان فارسی است که تا سال‌ها به‌منزله یکی از منابع اصلی مورد استفادۀ استادان، پژوهشگران و دانشجویان ایرانی باقی خواهد ماند. مطالعه آن به همه دست‌اندرکاران دستگاه دیپلماسی و روابط خارجی کشورمان، در موضوع­های مختلف به ویژه حوزه اوراسیای مرکزی، اروپا و آمریکا و خاورمیانه توصیه می‌شود.