انتشار چاپ جدید کتاب "سیاست و حکومت در اوراسیای مرکزی" (چاپ ششم، با اصلاحات و اضافات)

معرفی کتاب سیاست و حکومت در اوراسیای مرکزی

ویراست دوم کتاب سیاست و حکومت در اوراسیای مرکزی که شامل اصلاحات و اضافات به این اثر ارزشمند است، به تازگی توسط انتشارات سازمان مطالعات و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت) به زیور طبع آراسته شده است. نخستین چاپ این کتاب در 1389 به علاقمندان ارائه شد که در نتیجه‌ی استقبال اساتید، دانشجویان و پژوهشگران، ظرف 9 سال این کتاب به چاپ ششم رسیده است. این کتاب 435 صفحه‌ای به قلم دکتر الهه کولایی استاد تمام مطالعات منطقه ای دانشگاه تهران و از برجسته‌ترین صاحبنظران حوزه اوراسیای مرکزی به نگارش درآمده است. هر چند مؤلف این اثر در پیشگفتار کتاب متواضعانه می‌نویسد: «تنظیم مباحث کتاب به گونه‌ای صورت گرفته تا امکان به دست آوردن یک تصور کلی و عمومی از تحولات در عرصه سیاست و حکومت در کشورهای اوراسیای مرکزی فراهم آید»، اما با مطالعه این اثر به‌ویژه توسط کارشناسان این حوزه مشخص می‌شود که کتاب سیاست و حکومت در اوراسیای مرکزی در عین حال که حتی‌المقدور از اطناب و تفضیل دوری جسته است، ارائه دهنده محتوایی عمیق و ساختارمند در این حوزه وسیع و پیچیده است که تصویری فراتر از یک چشم‌انداز کلی و عمومی را به مخاطب ارائه می‌دهد، رویداد مهمی که بی‌گمان حاصل جایگاه علمی و پشتوانه‌ی شناخت عمیق و دقیق مؤلف کتاب و آثار پیشینی ایشان از جمله سیاست و حکومت در آسیای مرکزی و سیاست و حکومت در فدراسیون روسیه و...، است که زمینه تألیف این کتاب ارزشمند را فراهم کرده است.

این کتاب شامل پیشگفتار، مقدمه و دو بهره است که هر یک دربرگیرنده‌ی فصل‌ها و بخش‌های پرشماری است. در مقدمه کتاب «مفهوم اوراسیای مرکزی»، «جغرافیای طبیعی اوراسیای مرکزی»، «تاریخ اوراسیای مرکزی» و «فرهنگ و تمدن اوراسیای مرکزی» معرفی شده است. بهره اول کتاب «ویژگی‌های عمومی کشورهای اوراسیای مرکزی» نام دارد که در شامل سه فصل است. عنوان فصل نخست «ویژگی‌های عمومی اوکراین، روسیه سفید، فدراسیون روسیه و مولداوی» است که در چهار بخش به شکل مجزا در چهار موضوع «جغرافیا»، «تاریخ و تحولات سیاسی»، «اقتصاد» و «ساختارهای سیاسی» به چهار کشور فوق پرداخته است. فصل دوم «ویژگی‌های عمومی جمهوری‌های آسیای مرکزی» نام دارد. در بخش نخست آن ذیل عنوان «آسیای مرکزی»، چهار موضوع «ویژگیه ای جغرافیایی»، «مشکلات عمومی جمهوری‌های آسیای مرکزی»، «پیامدهای کودتای اوت 1991» و «حزب‌سالاری و ملی‌گرایی» مورد بررسی قرار گرفته است. بخش دوم زیر عنوان «جمهوری‌های آسیای مرکزی»، به شکل مجزا به «جغرافیا»، «تاریخ و تحولات سیاسی»، «اقتصاد» و «ساختارهای سیاسی» پنج کشور «ازبکستان»، «تاجیکستان»، «ترکمنستان»، «قرقیزستان» و «قزاقستان» پرداخته شده است. عنوان فصل سوم کتاب «ویژگی‌های عمومی جمهوری‌های قفقاز جنوبی» است که بخش اول آن به «ویژگی‌های قفقاز جنوبی» اختصاص یافته است که به سه موضوع «جغرافیای سیاسی»، «تاریخ قفقاز جنوبی» و «شرایط اجتماعی ـ فرهنگی قفقاز جنوبی» پرداخته است. بخش دوم زیر عنوان «جمهوری‌های قفقاز جنوبی» به بررسی «جغرافیا»، «تاریخ و تحولات سیاسی»، «اقتصاد» و «ساختارهای سیاسی» کشوررهای «جمهوری آذربایجان»، «ارمنستان» و «گرجستان» پرداخته است.

بهره دوم کتاب با عنوان «مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی در اوراسیای مرکزی» شامل پنج فصل با عنوان‌های «پیمان‌های داخلی»، «سازمان‌های منطقه‌ای در اوراسیای مرکزی»، «روابط بین‌الملل و سیاست خارجی در اوراسیای مرکزی»، «انتقال انرژی و قدرت‌های فرامنطقه‌ای در اوراسیای مرکزی» و «روابط ایران با اوراسیای مرکزی» است. فصل اول، «پیمان‌های داخلی»، شامل چهار بخش «روند هم‌گرایی در میان کشورهای مستقل هم‌سود»، «جامعه کشورهای مستقل هم‌سود»، «گروه‌بندی‌های منطقه‌ای در میان کشورهای مستقل هم‌سود» و «اختلاف‌های کشورهای مستقل همسود» است. بخش سوم فصل اول بهره دوم این کتاب به معرفی «فضای واحد اقتصادی»، «سازمان همکاری آسیای مرکزی»، «جامعه اقتصادی اوراسیا»، «اتحادیه گوام»، «سازمان پیمان امنیت جمعی»، «پیمان اتحاد فدراسیون روسیه و جمهوری روسیه سفید» و «اتحادیه اقتصادی اوراسیایی» اختصاص یافته است. فصل دوم بهره دوم کتاب، «سازمان‌های منطقه‌ای در اوراسیای مرکزی» نام دارد که شامل سه بخش با عنوان‌های «سازمان همکاری شانگهای»، «سازمان همکاری اقتصادی (اکو)» و «سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو)» است.

فصل سوم بهره دوم کتاب، با عنوان «روابط بین‌الملل و سیاست خارجی در اوراسیای مرکزی» شامل هفت بخش است. بخش نخست «احیای ملی‌گرایی در روسیه» است. بخش دوم زیر عنوان «تحول در سیاست خارجی روسیه» به شکل مجزا به «اروآتلانتیک‌گرایان»، «اوراسیاگرایان»، «سیاست خارجی ولادیمیر پوتین»، «سیاست خارجی دمیتری مدودیف» و «سیاست خارجی دوره سوم و چهارم پوتین» پرداخته است. نکته جالب این است که یکی از مهم‌ترین رویدادها و تحولات در سیاست خارجی روسیه در سال‌های اخیر، در دوره سوم ریاست جمهوری پوتین و دوره چهارم که اکنون در حال سپری شدن است رخ داده است. انضمام کریمه به روسیه و حمایت نظامی روسیه از جدایی‌طلبان دُنباس در اوکراین و متشنج شدن روابط روسیه و غرب و متعاقب آن ورود آشکار نظامی روسیه به بحران سوریه در اواخر سپتامبر 2015 و در واقع تغییر کنش روسیه از یک نیروی منفعل به فعال در رویارویی با ایالات متحده و البته روبرویی با تحریم‌های پرشمار غرب همزمان با کاهش قیمت نفت و مواجه شدن با بحران‌های اقتصادی، که مسکو را به سمت اولویت دادن به خاورمیانه در سیاست خارجی‌اش و ارتقای سطح مبادلات اقتصادی با این منطقه در سال‌های اخیر سوق داده است که تا حدی جبران‌کننده کسری بودجه این کشور باشد، در شرایطی که کرملین در سال‌های اخیر در تأمین بودجه عمومی کشور نیز با تنگنا مواجه بوده است. بخش سوم زیر عنوان «روابط فدراسیون روسیه و جمهوری‌های پیشین اتحاد شوروی» به مناسبات متشنج و دشوار روسیه با دو کشور گرجستان و اوکراین اختصاص یافته است. عنوان بخش چهارم، «روابط خارجی اوکراین، روسیه سفید، فدراسیون روسیه و مولداوی» است که به تفکیک به روابط خارجی هر یک از این چهار کشور پرداخته است. بخش پنجم به بررسی «روابط خارجی جمهوری‌های آسیای مرکزی» اختصاص یافته است که ضمن اینکه به تفکیک به روابط خارجی هر یک از پنج کشور آسیای مرکزی مطالبی اختصاص داده است، مؤلف در چارچوب عنوان‌های «جمهوری‌های آسیای مرکزی و جهان اسلام»، «اسلام رسمی»، «بنیادگرایی اسلامی در آسیای مرکزی»، «آسیای مرکزی و همسایگان» و «آسیای مرکزی و غرب»، کوشیده است که تصویر ژرف‌تر و پوشاننده‌تری از روابط خارجی این منطقه به مخاطب ارائه دهد. بخش ششم با عنوان «امنیت و انرژی در جمهوریهای قفقاز جنوبی» به بررسی «نقش انرژی روابط خارجی جمهوری‌های قفقاز» و «امنیت در قفقاز» اختصاص دارد. بخش هفتم فصل سوم بهره دوم کتاب سیاست و حکومت در اوراسیای مرکزی «روابط خارجی جمهوری‌های قفقاز جنوبی» نام دارد که به تفکیک به روابط خارجی جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان اختصاص یافته است.

عنوان فصل چهارم بهره دوم این کتاب «انتقال انرژی و قدرت‌های فرامنطقه‌ای در اوراسیای مرکزی» است که دو بخش «انتقال انرژی از اوراسیای مرکزی» و «بازی بزرگ جدید» را دربرمی‌گیرد. بخش اول به تفکیک شامل موضوعات «خطوط انتقال انرژی»، «جمهوری آذربایجان و خط لوله باکو ـ تفلیس ـ جیحان» و «گرجستان و خط لوله باکو ـ تفلیس ـ جیحان» می‌شود و بخش دوم نیز به شکل مجزا به بررسی کنش یکایک نقش‌آفرینان اصلی بازی بزرگ جدید شامل امریکا، چین، ترکیه، پاکستان و ژاپن پرداخته است. فصل پنجم در سه بخش با عنوان‌های «روابط ایران و روسیه»، «روابط ایران با جمهوری‌های آسیای مرکزی» و «روابط ایران با جمهوری‌های قفقاز جنوبی» و «مسائل دریای خزر» به «روابط ایران با اوراسیای مرکزی» اختصاص یافته است. در این بین بخش مربوط به روابط ایران و روسیه شامل سه موضوع «همکاری‌های نظامی ـ امنیتی»، «همکاری‌های هسته‌ای» و «روابط دو کشور پس از پوتین» است. از اضافات مهم کتاب نسبت به ویرایش پیشین، علاوه بر «سیاست خارجی دوره سوم و چهارم پوتین» می‌توان به افزودن شدن موضوعات «نشست‌های رهبران کشورهای ساحلی خزر» و «رژیم حقوقی دریای خزر» اشاره کرد. در ویراست پیشین بخش در بررسی «مسائل دریای خزر» «تهدیدهای زیست محیطی در دریای خزر» محور قرار گرفته بود. در نتیجه‌ی امضای کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر در 12 اوت 2018 در اجلاس سران کشورهای ساحلی دریای خزر در آکتائو ـ قزاقستان، شرایط جدیدی در موضوعات مختلف مرتبط با دریای خزر پدید آمد که حتی تأثیراتی بر ژئوپلیتیک مناطق پیرامونی این دریا نیز به جا گذاشته است، از این‌رو پرداختن به این موضوع در ویراست جدید کتاب سیاست و حکومت در اوراسیای مرکزی از اهمیت بالایی برخوردار است و به نوعی تکمیل‌کننده محتوای مفصل این کتاب است. بی‌گمان کتاب سیاست و حکومت در اوراسیای مرکزی یکی از آثار ارزشمند به زبان فارسی و به قلم یکی از صاحبنظران برجسته ایرانی درباره یکی از مهم‌ترین مناطق پیرامونی کشورمان در حوزههای مختلف است که مطالعه آن نه تنها به اساتید و دانشجویان و پژوهشگران علاقمند، بلکه به سیاستگذاران و کارگزاران دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران توصیه می‌شود.